تاریخ هنر ایران – هنر و تمدن

دوره‌های تاریخی ایران ۴ قسمت دارند: دوره پیش‌تاریخ، دوره تاریخی، دوره میانه و دوران جدید. دوران پیش‌تاریخ شامل دوران آغازین که از آن به سپیده‌دم هنر و تمدن فلات ایران یاد می‌کنند، دوره هنر و تمدن ایلام و در نهایت دوره کوچ است. دوره تاریخی شامل چهار دوره هنر و تمدن ماد ، هخامنشی، اشکانی و ساسانی است. این مطلب به هنر و تمدن ماد می‌پردازد.

در حدود سال ٨٠٠ پیش از میلاد نیروی تازه‌ای در فلات ایران و به ویژه در منطقه کوهستانی غرب برپایه مشترکات و پیوندهای فرهنگی میان اقوام «وحدت ملی» پدید آمد. این دولت جدید با دستیابی به مختلف نواحی تحت حکومت خود، نخستین دولت متحد فلات ایران را پایه گذاری کردند که به مادها شهرت دارند.

آنها پس از استقرار در مناطق غربی ایران با تأثیرپذیری از معماری پیشرفته این مناطق به ویژه تمدن ایلام و مراکز محلی توانستند تحولی در ساختار معماری منطقه ایجاد کنند. همچنین براساس یافته‌های تدفینی در منطقه زیویه و به ویژه سفالینه‌های کشف شده چنین به نظر می‌رسد که تاثیرات متقابلی میان مادها و دیگر اقوام ساکن در فلات ایران و سکاها وجود داشته است. این تأثیر نوعی تمایل به اشکال و موضوعات حیوانی (جانورسان) در بیان هنر اقوام یاد شده است که شکل متعالی آن را می‌توان بعدها در هنر هخامنشی ملاحظه کرد.

سفالگری – ریتون نمونه‌ای از هنر و تمدن ماد است که به دوران هخامنشیان انتقال یافته

یکی از هنرهای برجسته مادها فلزکاری است. از مناطق مهم فلزکاری و هنرهای وابسته به آن در این دوره می‌توان به گنجینه زیویه که آن را سرآغاز هنر فلزکاری ماد و هخامنشی می‌دانند اشاره کرد. این گنجینه شامل گردنبندها، زره‌ها، سنجاق‌ها و غلاف شمشیر همه از جنس طلا، گلدان‌های سیمین و زرین، اثاثیه مزین به عاج‌های کنده کاری و منبت کاری و سلاح‌های زرین و سیمین و آهنی و زنگ‌های مفرغی می‌شود.

نقش‌های شاخص در این آثار شامل نقوش جانوری مثل سرشیر، بزهای کوهی لمیده با شاخ‌های بلند مارپیچ، اسب، گاو نر همراه با تلفیق میراث هنری و نقش پردازی اقوام بومی است.

ارتباط فلزکاری مادها با اقوام بومی لرستان را در پیکره‌های کوچک مفرغی بُز که از همدان به دست آمده می‌توان ملاحظه کرد. تأثیر فلزکاری ماد تا قفقاز و فریژیه (غرب ترکیه امروزی) گسترش یافت و شیوه ساخت فلزکاری آنان را تحت تأثیر قرار داد.

افزون بر گنجینه زیویه در کردستان و گنجینه جیحون در آسیای میانه، آثار به دست آمده از منطقه کلاردشت (مازندران) را هم به هنر مادها نسبت داده اند. از جمله این آثار جام طلای کلاردشت است که با نقش‌های برجسته ای از چند شیر تزئین یافته است.

کوزه سفالی متعلق به هزاره چهارم قبل از میلاد در موزه ملی ایران

آگاهی ما از سفال سازی مادها چندان زیاد نیست اما ارتباط آن از جهت شیوه ساخت و شکل ظاهر با سفالینه‌های سیلک هزاره اول پ.م قابل ملاحظه است. مراکز عمده سفالگری این عهد نوشی جان تپه در ملایر، باباجانی در لرستان، بیستون در کرمانشاه، زیویه در کردستان و کلاردشت در مازندران بوده است. سفالگران این مناطق در دوره مادها در توسعه و رواج لعاب برای پوشش ظروف سفالین پیشگام بوده اند. هر چند زمینه آن پیش از این در تمدن ایلام وجود داشته است.

از نمونه ظروف سفالین لعاب دار به دست آمده از منطقه زیویه با نقش چندگاو و شاخه‌های گیاهی، چنین به نظر می‌رسد که مادها با روش مناسب طراحی و نقاشی بر سطوح مختلف آشنا بوده اند و شاید بتوان آن را به عنوان نمونه ای از نقاشی دوران ماد معرفی کرد.

گسترهٔ پادشاهی ماد – ۶۰۰ سال پیش از میلاد.

بناهای عمارت نشین صفه ای بالای تپه و گور دخمه‌های سنگی از مهمترین آثار معماری ماد به شمار می‌آید. این بناهای با شکوه با تأثیرپذیری از میراث معماری مناطق تحت حاکمیت مادها و وارد کردن عوامل معماری جدید توانست به عنوان معماری شاخص آریایی شناخته شود. وجود ساختمان‌های مسقف ستون دار اساس معماری سنتی ایران گردید. هرچند آثار قابل توجهی از آن

دوران در دسترس نیست اما وجود همین آثار اندک بیانگر شکل گیری شیوه‌های نوینی در معماری منطقه است. مادها به ویژه به ساخت دژ اهمیت بسیار می‌دادند که می‌توان شواهد آن را در اسناد و مدارک آشوری به ویژه تصاویری که در نقش برجسته‌ها برجای مانده ملاحظه کرد. این دژها شامل حصارهای بلند و متحدالمرکزی بودند که از سنگ و خشت ساخته می‌شدند. از نمونه‌های شاخص این دژها در اکباتان (همدان) هفت حصار مدور داشته که با رنگ‌های به ترتیب از محیط به مرکز سفید، سیاه، ارغوانی، آبی، نارنجی، نقره ای و طلایی پوشیده می‌شدند.

آرامگاه هوخشتره – او سومین و تواناترین شاه ماد و نخستین پادشاه در دوران باستان است

از دیگر آثار معماری ماد باید به آرامگاه‌های صخره ای نظیر فخریکا و دکان داود در سرپل ذهاب (کرمانشاه)، داو دختر در فارس و قزقاپان در عراق اشاره کرد که می‌توان بارزترین نمود نقش برجسته‌های مادی را بر پیشانی این گور دخمه‌ها دید (شکل ١١ ۴ الف و ب). این نقش برجسته‌ها بیشتر مفهومی تدفینی داشته اند و معمولاً فردی مادی را در حالت نیایش روبروی آتش و یا در حالت به دست گرفتن بَرسم (ترکه‌های نورسیده گیاهان مقدس) نشان می‌دهد.

در مجموع باید اظهار داشت گرچه آثار چندان سالم و پابرجایی از معماری ماد به دست نیامده اما همین نمونه‌ها مقدمهٔ طرح آتشکده‌ها و کاخ‌ها با نقشه چلیپایی و طاق‌های ضربی عصر ساسانی هستند که به شاخص‌های معماری ایران تبدیل می‌شوند.

بازمانده‌های امروزی هگمتانه بر تپهٔ هگمتانه. همدان

نقش‌های باقی مانده از آثار مختلف این دوره نشان می‌دهد که مادها لباسی شامل نیم تنه، پیراهن آستین کوتاه تا زانو داشتند و پوست حیوانی مانند گوسفند و یا بُز بر شانه چپ خود می‌آویختند. آنها موهای خود را با نواری سرخ می‌بستند و کلاه نمدی بلندی به نام تیار بر سر می‌گذاشتند. پاپوش‌هایی نرم با نوک برگشته داشتند و خنجر یا شمشیری کوتاه به کمر می‌بستند.

وجود نقش برجسته چنگ نوازان در کوه‌های مال میر بختیاری متعلق به اواخر سده هشتم پ.م یکی از معدود آثاری است که رواج موسیقی در دوران آریایی‌ها را نشان می‌دهد.

با آنچه ذکر شد می‌توان چنین نتیجه گرفت که مهمترین عملکرد مادها، جذب هنرهای منطقه و تلفیق آن با میراث فرهنگی خود و تنظیم و انتقال آن به هنر هخامنشی بوده است.